Z dniem 5 kwietnia 2023r., po trzymiesięcznym okresie vacatio legis, weszły w życie przepisy Ustawy z dnia 1 grudnia 2022 r. o zmianie ustawy o kuratorach sądowych. Jest to najobszerniejsza zmiana przepisów w blisko 22-letniej historii obowiązywania aktu regulującego kompleksowo ustrój kuratorskiej służby sądowej. Ustawodawca dokonał istotnych modyfikacji, które wpłyną na funkcjonowanie tej grupy zawodowej. Czy pod rządami znowelizowanej ustawy kuratorzy sądowi będą w stanie skuteczniej realizować stawiane przed nimi zadania? Czas pokaże.

W procesie legislacyjnym środowisko kuratorskie wskazywało na potrzebę zmian prawnych, jednak starało się przekonywać projektodawcę do uwzględnienia własnej diagnozy problemów związanych z codziennym funkcjonowaniem tej służby publicznej. Osią autodiagnozy było twierdzenie, że liczba zadań powierzanych kuratorom sądowym przerasta istniejące zasoby. Zadaniowy czas pracy nie może być tu swoistym alibi. Zwracano uwagę na fakt, że wśród zawodowych kuratorów sądowych nasila się zjawisko wypalenia zawodowego i frustracji, co potwierdzają liczne badania prowadzone przez badaczy uniwersyteckich. Dużo cennych danych w tym zakresie dostarczył także obszerny raport z badania zamówionego przez Ogólnopolski Związek Zawodowy Kuratorów Sądowych w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy – Państwowym Instytucie Badawczym. Część uwag środowiska znalazła zrozumienie ustawodawcy. Większość jednak odrzucono.

Pozytywnym efektem towarzyszącym nowelizacji ustawy o kuratorach sądowych była mobilizacja środowiska zawodowego, które mocno zaangażowało się w prace legislacyjne. Reprezentujące kuratorów sądowych organizacje – Krajowa Rada Kuratorów, Ogólnopolski Związek Zawodowy Kuratorów Sądowych, kuratorzy sądowi zrzeszeni w innych związkach zawodowych i stowarzyszeniach kuratorskich w kluczowych kwestiach mówili jednym głosem, co miało duże znaczenie i przyniosło w ostateczności kilka dających nadzieję na przyszłość rozwiązań. Za bezinteresownie poświęcony czas liderom tych podmiotów należy się szacunek i uznanie.

Co zmienia się w ustawie? Przede wszystkim ustawodawca ograniczył samorządność zawodową kuratorów sądowych, będącą kluczowym atrybutem zawodów zaufania publicznego. Zmniejsza się rola okręgowych zgromadzeń kuratorów. Kuratorzy okręgowi będą odtąd powoływani przez Ministra Sprawiedliwości. Wszystkie stanowiska funkcyjne zostaną obsadzone na nowo wg zasad określonych w znowelizowanych przepisach. Zmieniają się przepisy dotyczące postępowania dyscyplinarnego, które w całości przeniesione zostało na poziom sądu okręgowego. Prezes sądu okręgowego zyskuje więcej uprawnień. M.in. w wielu sytuacjach będzie mógł działać z urzędu, nie czekając na wniosek kuratora okręgowego. Będzie też powoływał rzecznika dyscyplinarnego. Kurator okręgowy nadal będzie ponosił odpowiedzialność za funkcjonowanie kuratorskiej służby sądowej w okręgu, jednak jego wpływ zostaje ograniczony. Kadencja kuratora okręgowego jest skrócona do 4 lat. Tyle samo trwać będą kadencje kierowników zespołów. Ustawa wprowadza obligatoryjność powołania sekretariatów zespołów kuratorskiej służby sądowej oraz sekretariatu kuratora okręgowego. Nie zmienia się liczba stopni awansu zawodowego, wbrew postulatom środowiska, które widziało w tym szansę na rozbudowę motywatorów rozwoju zawodowego lub choćby pozostania w służbie doświadczonych pracowników. W ostatniej chwili do ustawy wprowadzono zapisy o ryczałcie za używanie samochodów prywatnych do celów służbowych. Problem kosztów dojazdów do miejsca wykonywania czynności służbowych od wielu lat podnoszony jest jako jeden z najpilniejszych do rozwiązania. Zmieniono na wyższe kwoty ryczałtów przyznawanych kuratorom społecznym i zawodowym za niektóre zadania. To ważne. Szkolenie teoretyczne aplikantów kuratorskich powierzono Szkole Wyższej Wymiaru Sprawiedliwości, tym samym delegując tam część odpowiedzialności za budowanie etosu zawodowego kuratorów sądowych. Pozostaje mieć nadzieję, że zapewniony będzie w ten sposób wysoki standard szkolenia, które nie ograniczy się do e-learningu, lecz uwzględni np. kwestie treningu umiejętności metodycznych. Nowelizacja ustawy wprowadza też przepisy związane z nadzorem administracyjnym, wypełniając lukę powstałą w 2012 roku. Kuratorzy doczekali się również umocowania ustawowego dla postulowanej od dawna superwizji. W niektórych okręgach sądowych dostęp do superwizji był już zapewniony pod rządami dotychczasowej ustawy, jednak nowelizacja powinna stworzyć warunki do upowszechnienia tej praktyki.

Zmiany w ustawie o kuratorach sądowych były w czasie vacatio legis dość obszernie omawiane i komentowane – zarówno w kanałach informacyjnych Krajowej Rady Kuratorów i Ogólnopolskiego Związku Zawodowego Kuratorów Sądowych, jak i w innych źródłach. Nowelizacji ustawy kuratorskiej towarzyszy szereg zmian na poziomie rozporządzeń. Nie wszystkie prace legislacyjne się zakończyły. Ostateczny kształt tych przepisów zdeterminuje warunki pracy kuratorów sądowych. W środowisku kuratorskim dominuje przekonanie, że kuratela sądowa wymaga wzmocnienia, jeżeli ma odpowiadać na współczesne potrzeby społeczne. Jeśli kuratorzy sądowi mają być skuteczni w swoich oddziaływaniach, muszą mieć zapewnione warunki do stosowania zweryfikowanych naukowo metod pracy. Tymczasem wydaje się, że nowelizowana ustawa utrwala trend kontrolno-egzekucyjny w kurateli sądowej. Trzymajmy kciuki za polskich kuratorów sądowych, żeby w każdych warunkach potrafili utrzymać etos służby profesjonalnej i kierującej się humanitaryzmem.